Kıymetli Evrakın Zayi Olması ve İptali

  Zayi Olma Kavramı ve İptal Davasının Amacı

 Bir kıymetli evrak çalınma, yırtılma, kaybolma, yanma unsurları okunmayacak derecede zarar görme gibi nedenlerle zayi olabilir. Bu gibi durumlarda hakkında kaybedilmiş sayılması, alacaklı içi aşırı ve adalete aykırı olurdu. İptal davalarının amacı, belirli bir prosedür sonunda mahkemenin vereceği karar ile hakkın senetsiz kullanılmasına veya bir senet düzenlemesine olanak vermektir.TTK m.651-652 dışında, iptal usulü ve senet türlerine ilişkin özel hükümler saklıdır. Aslında iptal davasının genel hükümleri arasında, “mahkemenin ödeme yasağı kararı vermesi” nin  de düzenlenmesi gerekirdi.   Önemle vurgulamak gerekir ki iptal kararı , hakkın içeriğinde bir değişiklik yaratmaz. Fakat hakkı senetten çözerek, senedi zayi eden kişiye, hakkını “asıl borçluya karşı” öne sürme olanağı verir, yoksa “başvurunun borçlularına” da öne sürme olanağı vermez(TTK m.764/2). Kanun koyuncu , nama ve hamiline yazılı senetlerin iptal prosedürünü ayrı (TTK m.831/2, TTK m.757) ayrı düzenlenmiştir.

     İptal Davası Açabilme Şartları

Kanundaki hükümler değerlendirildiğinde, davanın şu şartlarda açılabileceği anlaşılmaktadır: Senedi zayi olması, senetteki hakkın varlığını sürdürülmesi, zayi sırasında veya ziya ortaya çıktığında hak sahibi olunması ve nihayet, zayi olan senet zilyetliğini yeniden kazanması mümkün olması.

Bedelsizlik Nedeniyle İptal Davası ve Ziya Nedeniyle İptal Davasından Farkları     

Türk Ticaret Kanunu , kıymetli evrakın ziyanı nedeniyle iptal davalarını düzenlenmiş (m. 651-652,657,661vd.;831/2,757vd.)ise bedelsizlik nedeniyle iptal davasını düzenlememiştir.Hukuki sebebi geçersiz,gerçekleşmemiş veya sona ermiş senetlerde bedelsizlik gündeme gelir. Çünkü bu gibi durumlarda, senedin hala lehtar elinde olması veya tedavül etmesi borçlu aleyhinedir. Uygulamada borçlular , bedelsizlik gerekçesiyle lehtara ve senedin kötü niyetli hamillerde (sonraki müktesiplerine) karşı “bedelsizlik nedeniyle iptal davası” denilen bir dava açmakta;mahkemelerde bu davaya ceza vermektedir. TTK’ da düzenlenmemiş olan bu dava İİK ’m.72 anlamında bir menfi tespit davası niteliğinde olup  hukuki açıdan TBK m. 77 v.d hükümleri anlamında zenginleşme fikrine dayanmaktadır. Çünkü yukarıdaki örneklerden anlaşılacağı üzere, bedelsizliğe yol açan durumlar kişisel defi oluşturmakta ve bu nedenle emre ve hamiline yazılı kıymetli evrakta , senedin iyi niyetli hamillerine karşı öne sürülmemektedir(TTK m. 659, 687, 831).Böyle olunca da, senet borçlusu fakirleşecek , lehtar ise haksız yere zenginleşecektir.                                                                                                      Bedelsizlik nedeniyle iptal davası, ziya nedeniyle iptalden çok farklıdır. Özellikle:

1.   Ziya nedeniyle iptal TTK’da düzenlenmiştir. Oysa bedelsizlik nedeniyle iptal sebepsiz zenginleşme(TBK m. 77 vd.) ve menfi tespit (İİK m.72) gerekçelerine dayanır.

2.   Ziya nedeniyle iptal çekİŞMESİZ (nizasız) yargı işlemidir(HMK m.382/2,e,6), Oysa bedelsizliğe dayalı iptal istemi, çekişmeli bir davanın konusudur.

3.    Ziyada  , temel ilişki mevcut fakat senet zayi olmuştur. Oysa bedelsizlikte , senet mevcut fakat temel ilişki geçersiz veya yoktur.

4.   Ziya nedeniyle iptali, senedi zayi eden kili(hamil) talep edilebilir. Oysa bedelsizlik nedeniyle iptal davası borçlu tarafından açılır.